Op een zonnige novemberdag in 1937 wandelde Franz Seldte – de Duitse minister van Arbeid onder Adolf Hitler – langs de oevers van de Bosbaan. Het bezoek oogde beleefd, bijna vrijblijvend: een buitenlandse hoogwaardigheidsbekleder die zich liet rondleiden langs een werkverschaffingsproject dat wereldwijd bewondering oogstte. De Bosbaan, aangelegd met de schop door duizenden werklozen, was nog maar net geopend en straalde vooruitgang en sportieve ambitie uit. Seldte bekeek een maquette, sprak met Amsterdamse bestuurders en vertrok weer. De camera’s van het Polygoonjournaal registreerden het bezoek als een voetnoot in de stadsontwikkeling.
Toch werpt dat ogenschijnlijk onschuldige moment in het najaar van 1937 anno nu een ongemakkelijke schaduw. Want vijf jaar later, in hetzelfde Amsterdamse Bos, verschenen de prikkeldraadhekken van Joodse werkkampen. Honderden Joodse mannen werden er onder dwang tewerkgesteld, onder toezicht van Nederlandse en Duitse autoriteiten. De plek die bedoeld was voor sport en ontspanning werd tijdelijk onderdeel van het systeem dat leidde naar Westerbork – en verder.
De ironie is schrijnend. Waar in augustus 1937 nog Duitsers op het erepodium stonden tijdens het Europees kampioenschap roeien aan de Bosbaan, werden in 1942 de eerste gevangenen verzameld in kampen op loopafstand van datzelfde water. Het contrast onderstreept hoe snel een ruimte van sport en samenwerking kan omslaan in een plaats van onderdrukking en uitsluiting.
Op 4 mei herdenken we in Nederland de slachtoffers van oorlog en vervolging. Daarbij is het goed om ook stil te staan bij hoe oorlog zich aankondigt – niet altijd met geweld, maar soms met diplomatie, sportieve beleefdheden en ogenschijnlijk onschuldige ontmoetingen. Zoals die van een Duitse minister aan de nieuwe Bosbaan, op een herfstdag in 1937.
* Auteur Erna Rijsdijk is politicoloog, universitair docent bij de faculteit Militaire Gedragswetenschappen van de Nederlandse Defensie Academie en onderzoeker aan de Universiteit van Amsterdam. Het filmpje van het Polygoonjournaal staat hier.
